چرا امیرمؤمنان علیه السلام عائشه را مجازات نکرد؟
عدم مجازات عائشه، دلایل متعددی می تواند داشته باشد که ما به چند مورد اشاره می کنیم:
زن، حتی اگر مرتد شود، کشته نمی شود؛ چه رسد که اگر باغیه باشد:
شمس الدین سرخسی، دانشمند مشهور حنفی مذهب، در پاسخ به این سؤال که چرا امیرمؤمنان علیه السلام عائشه را نکشت، می گوید:
ولما قیل لعلی رضی الله عنه یومَ الجملِ ألا تُقسم بیننا ما أفاء الله علینا؟ قال «فمن یأخذ منکم عائشة» وإنما قال ذلک استبعادا لکلامهم واظهارا لخطأهم فیما طلبوا.
وإذا اُخذتْ المرأةُ من أهلِ البغی فإن کانت تُقُاتِل حَبَسَتْ حتی لا یبقی منهم أحدٌ ولا تُقْتَلْ لأن المرأةَ لا تُقْتَل علی رَدَّتِها فکیف تُقْتَلْ إذا کانت باغیةً.
وقتی به علی علیه السلام در روز جنگ جمل گفته شد که آیا غنائم را تقسیم نمی کنی؟ فرمود: چه کسی از شما عائشه را می گیرد؟ آن حضرت این سخن را گفت تا آن ها را متوجه اشتباهشان نماید.
وقتی زنی از اهل بغی دستگیر شود، اگر جنگیده باشد حبس می شود تا هیچ یک از اهل بغی باقی نماند؛ ولی کشته نمی شود؛ زیرا زن حتی اگر مرتد شود کشته نمی شود؛ چه رسد که باغیه باشد.
السرخسی الحنفی، شمس الدین ابوبکر محمد بن أبی سهل (متوفای483هـ )، المبسوط، ج10، ص127، ناشر: دار المعرفة - بیروت.
بنابراین طبق نظر آقای سرخسی، عائشه اگر مرتد هم شده بود، کشتن او جایز نبود؛ چه رسد که او علیه حاکم قیام کرده و...
کشتن اسیر جایز نیست:
سرخسی حنفی در ادامه می نویسد که عائشه در جنگ اسیر شده بود و کشتن اسیر جایز نیست:
وفی حال اشتغالها بالقتال إنما جاز قَتْلُها دَفْعاً وقد إندفع ذلک حین أسِرَتْ کالولد یقتل والدَه دفعا إذا قصده ولیس له ذلک بعد ما اندفع قصده ولکنها تحبس لارتکابها المعصیة ویمنعها من الشر والفتنة
البته در حال جنگیدن، کشتن زن باغیه برای دفاع از خود، جایز است؛ اما وقتی اسیر شد، کشته نمی شود؛ همانند فرزندی که پدرش را به خاطر دفاع از خود می کشد؛ اما اگر خطر کشته شدن توسط پدر دفع شود، حق کشتن او را ندارد. اما این زن زندانی می شود؛ چرا که مرتکب معصیت شده. و از شر و فتنه بازداشته می شود.
این مطلب جناب سرخسی قابل قبول و به حقیقت نزدیک است؛ زیرا از دیدگاه اسلام کشتن اسیر به هیچ وجه جایز نیست. بلی کشتن رقیب در میدان جنگ جایز است؛ اما زمانی که اسیر می شود و خود را تسلیم می کند، کشته نمی شود؛ همان طوری که رسول خدا صلی الله علیه وآله در فتح مکه، هند جگرخوار را نکشت؛ با این که به اتفاق مسلمانان، او اسلام نیاورد و در حال کفر مرد؛ اما رسول خدا صلی الله علیه وآله، انتقام شهدای جنگ احد؛ به ویژه عموی گرامیش حمزه سید الشهداء را از او نگرفت و او را رها کرد.
اطاعت از دستور رسول خدا
روایاتی در کتاب های شیعه و سنی وجود ندارد که ثابت می کند که رسول خدا صلی الله علیه وآله به امیرمؤمنان علیه السلام دستور داده است که وقتی بر عائشه پیروز شدی، با او مدارا کن.
بیهقی در دلائل النبوة، حاکم نیشابوری در المستدرک، شیخ مفید در کتاب الجمل و... نقل کرده اند:
أَبُو نُعَیْمٍ قال: حَدَّثَنَا عَبْدُ الْجَبَّارِ بْن العباس الهمدانی، عَنْ عَمَّارٍ الدُّهْنِی، عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِی الْجَعْدِ، عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ، قَالَتْ: ذَکَرَ النَّبِی (ص) خُرُوجَ بَعْضِ نِسَائِهِ أُمَّهَاتِ الْمُؤْمِنِینَ، فَضَحِکَتْ عَائِشَةُ، فَقَالَ: " انْظُرِی یَا حُمَیْرَاءُ، أَنْ لا تَکُونِی أَنْتِ "، ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی عَلِی، فَقَالَ: یَا عَلِی، " وُلِّیتَ مِنْ أَمْرِهَا شَیْئًا فَارْفُقْ بِهَا ".
از ام سلمه نقل شده است که رسول خدا (ص) از شورش برخی از همسرانش خبر داد عایشه از این خبر خندید پیامبر به او فرمود: «مراقب باش ای حمیراء که تو نباشی» سپس رو به علی علیه السّلام کرد و گفت: «ای ابو الحسن اگر کاری از امور او را عهده دار شدی با او مدارا کن».
البیهقی، أبی بکر أحمد بن الحسین بن علی (متوفای458هـ)، دلائل النبوة، ج6، ص411، طبق برنامه الجامع الکبیر.
الحاکم النیسابوری، ابو عبدالله محمد بن عبدالله (متوفای 405 هـ)، المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص129، ح4610، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت الطبعة: الأولی، 1411هـ - 1990م.
التمیمی المغربی، أبی حنیفة النعمان بن محمد (متوفای363 هـ)، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، ج1 ص338، تحقیق: السید محمد الحسینی الجلالی، ناشر: مؤسسة النشر الاسلامی ـ قم، الطبعة: الثانیة، 1414 هـ.
الشیخ المفید، محمد بن محمد بن النعمان ابن المعلم أبی عبد الله العکبری البغدادی (متوفای413 هـ)، الجمل، ص230، ناشر: مکتبة الداوری ـ قم.
ابن عساکر دمشقی در باره این روایت می گوید:
هذا حدیث حسن من روایة أم سلمة هند زوجة النبی صلی الله علیه وسلم
ابن عساکر الدمشقی الشافعی، أبی القاسم علی بن الحسن إبن هبة الله بن عبد الله (متوفای571هـ)، الأربعین فی مناقب أمهات المؤمنین رحمة الله علیهن أجمعین، ج1، ص71، تحقیق: محمد مطیع الحافظ / غزوة بدیر، ناشر: دار الفکر - دمشق، الطبعة: الأولی، 1406هـ.
همچنین تعداد دیگری از علمای شیعه و سنی نقل کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه وآله به امیرمؤمنان علیه السلام دستور داد که عائشه را به خانه اش برگرداند:
حدثنا عبد اللَّهِ حدثنی أَبِی ثنا حُسَیْنُ بن مُحَمَّدٍ قال ثنا الْفُضَیْلُ یَعْنِی بن سُلَیْمَانَ قال ثنا محمد بن أَبِی یحیی عن أَبِی أَسْمَاءَ مولی بنی جَعْفَرٍ عن أَبِی رَافِعٍ ان رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم قال لعلی بن أبی طَالِبٍ انه سَیَکُونُ بَیْنَکَ وَبَیْنَ عَائِشَةَ أَمْرٌ قال أنا یا رَسُولَ اللَّهِ قال نعم قال فانا أَشْقَاهُمْ یا رَسُولَ اللَّهِ قال لاَ وَلَکِنْ إذا کان ذلک فَارْدُدْهَا إلی مَأْمَنِهَا.
رسول خدا صلی الله علیه وآله به علی بن أبی طالب علیه السلام فرمود: به زودی بین شما و عائشه اتفاقاتی می افتد. علی علیه السلام سؤال کرد؟ بین من و او ؟ فرمود: بلی. باز امام علیه السلام سؤال کرد: آیا من بر شقاوت هستم ای رسول خدا ؟ فرمود: نه، ولی هر وقت این اتفاق افتاد او را به منزلش برگردان.
الشیبانی، ابوعبد الله أحمد بن حنبل (متوفای241هـ)، مسند أحمد بن حنبل، ج6، ص393، ح27242، ناشر: مؤسسة قرطبة - مصر.
الطبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن أحمد بن أیوب (متوفای360هـ)، المعجم الکبیر، ج1، ص332، ح995، تحقیق: حمدی بن عبدالمجید السلفی، ناشر: مکتبة الزهراء - الموصل، الطبعة: الثانیة، 1404هـ - 1983م.
التمیمی المغربی، أبی حنیفة النعمان بن محمد (متوفای363 هـ)، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، ج1 ص395، تحقیق: السید محمد الحسینی الجلالی، ناشر: مؤسسة النشر الاسلامی ـ قم، الطبعة: الثانیة، 1414 هـ.
هیثمی بعد از نقل این روایت می گوید:
رواه أحمد والبزار والطبرانی ورجاله ثقات.
این روایت را احمد، بزار و طبرانی نقل کرده و راویان آن ثقه هستند.
الهیثمی، ابوالحسن نور الدین علی بن أبی بکر (متوفای 807 هـ)، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج7، ص234، ناشر: دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی - القاهرة، بیروت - 1407هـ.
ابن حجر عسقلانی نیز می گوید:
وأخرج أحمد والبزار بسند حسن من حدیث أبی رافع ان رسول الله صلی الله علیه وسلم قال لعلی بن أبی طالب انه سیکون بینک وبین عائشة أمر قال فانا أشقاهم یا رسول الله قال لا ولکن إذا کان ذلک فارددها إلی مأمنها.
احمد و بزار با سند حسن از ابو رافع نقل کرده اند که....
العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفای852 هـ)، فتح الباری شرح صحیح البخاری، ج13، ص55، تحقیق: محب الدین الخطیب، ناشر: دار المعرفة - بیروت.
بنابراین امیرمؤمنان علیه السلام به دستور رسول خدا صلی الله علیه وآله عمل کرده و به خاطر آن حضرت، عائشه را مجازات نکرده است.
چرا رسول خدا (صلوات الله علیه و آله ) عبد الله بن أبی را حد نزد؟
علمای اهل سنت ادعا کرده اند، عبد الله بن أبی رئیس منافقان مدینه، به همراه تعدادی از اصحاب؛ از جمله حسان بن ثابت، مسطح بن أثاثة و حمنة بنت جحش که هر سه نفر از جمله «السابقون الأولون» بودند، به عائشه تهمت فحشاء زدند. وقتی خداوند برائت عائشه را از هفت آسمان نازل کرد، رسول خدا صلی الله علیه وآله آن سه نفر را حد قذف زد؛ اما عبد الله را رها کرد و حد را بر او جاری نکرد؛ زیرا آن حضرت نمی خواست که از عذاب اخروی عبد الله کاسته شود.
قرطبی، مفسر پرآوازه اهل سنت در این باره می نویسد:
قال علماؤنا وإنما لم یُحَد عبدُ الله بن أبی لأن الله تعالی قد أعدَّ له فی الآخرة عذابا عظیما فلو حُد فی الدنیا لکان ذلک نقصاً من عذابه فی الآخرة وتخفیفاً عنه.
دانشمندان ما گفته اند که عبد الله بن أبی حد زده نشد؛ زیرا خداوند برای او در آخرت عذاب سختی آماده کرده است و اگر در این دنیا حد زده می شد، از عذاب قیامت او کاسته می شد و تخفیفی برای او بود.
الأنصاری القرطبی، ابوعبد الله محمد بن أحمد (متوفای671هـ)، الجامع لأحکام القرآن، ج12، ص201، ناشر: دار الشعب - القاهرة.
بنابراین، این احتمال وجود دارد که امیرمؤمنان علیه السلام عائشه را نیز به همین دلیل مجازات نکرده باشد؛ چون خداوند در قرآن کریم می فرماید:
وَمَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فیها وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظیماً. النساء/93.
و هر کس، فرد باایمانی را از روی عمد به قتل برساند، مجازاتِ او دوزخ است در حالی که جاودانه در آن می ماند و خداوند بر او غضب می کند و او را از رحمتش دور می سازد و عذاب عظیمی برای او آماده ساخته است.
همچنین بخاری در صحیح خود نقل می کند که عبد الله بن أبی در زمان رسول خدا صلی الله علیه وآله، عبد الله بن أبی فتنه ای بین مهاجرین و انصار ایجاد کرد که برخی از پیامبر اجازه خواستند عبد الله را بکشد؛ اما آن حضرت فرمودکه دوست ندارد مردم بگویند: «محمد اصحابش را می کشد».
حَدَّثَنَا مُحَمَّدٌ أَخْبَرَنَا مَخْلَدُ بْنُ یَزِیدَ أَخْبَرَنَا ابْنُ جُرَیْجٍ قَالَ أَخْبَرَنِی عَمْرُو بْنُ دِینَارٍ أَنَّهُ سَمِعَ جَابِرًا - رضی الله عنه - یَقُولُ غَزَوْنَا مَعَ النَّبِیِّ - صلی الله علیه وسلم - وَقَدْ ثَابَ مَعَهُ نَاسٌ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ حَتَّی کَثُرُوا، وَکَانَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ رَجُلٌ لَعَّابٌ فَکَسَعَ أَنْصَارِیًّا، فَغَضِبَ الأَنْصَارِیُّ غَضَبًا شَدِیدًا، حَتَّی تَدَاعَوْا، وَقَالَ الأَنْصَارِیُّ یَا لَلأَنْصَارِ. وَقَالَ الْمُهَاجِرِیُّ یَا لَلْمُهَاجِرِینَ. فَخَرَجَ النَّبِیُّ - صلی الله علیه وسلم - فَقَالَ « مَا بَالُ دَعْوَی أَهْلِ الْجَاهِلِیَّةِ ». ثُمَّ قَالَ « مَا شَأْنُهُمْ ». فَأُخْبِرَ بِکَسْعَةِ الْمُهَاجِرِیِّ الأَنْصَارِیَّ قَالَ فَقَالَ النَّبِیُّ - صلی الله علیه وسلم - « دَعُوهَا فَإِنَّهَا خَبِیثَةٌ ». وَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ ابْنُ سَلُولَ أَقَدْ تَدَاعَوْا عَلَیْنَا، لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَی الْمَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الأَعَزُّ مِنْهَا الأَذَلَّ. فَقَالَ عُمَرُ أَلاَ نَقْتُلُ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا الْخَبِیثَ لِعَبْدِ اللَّهِ. فَقَالَ النَّبِیُّ - صلی الله علیه وسلم - « لاَ یَتَحَدَّثُ النَّاسُ أَنَّهُ کَانَ یَقْتُلُ أَصْحَابَهُ ».
از جابر بن عبد الله انصاری روایت شده است که گفت: در یکی از جنگ ها یکی از مهاجرین با یکی از انصار درگیر شد، انصاری صدا زد «ای مهاجرین به فریادم برسید»؛ انصاری نیز صدا زد « ای انصار به فریادم برسید»؛ رسول خدا (ص) این ندا را شنیده و فرمودند: چرا ندای جاهلی را می شنوم ؟
گفتند ای رسول خدا! یکی از مهاجرین با یکی از انصار درگیر شده است.
حضرت فرمودند: این سخنان را رها کنید که چرک آلود است! خبر به عبد الله بن ابی رسید؛ او گفت: آنچه باید می شد، شد! قسم به خدا اگر به مدینه بازگشتیم، عزیز (ما) ذلیل (مهاجرین) را از مدینه بیرون خواهد کرد!
خبر به رسول خدا (ص) رسید؛ عمر گفت: ای رسول خدا! اجازه بدهید گردن این منافق را بزنم! حضرت فرمودند: او را رها کن، تا مبادا مردم بگویند محمد اصحاب خویش را می کشد!
صحیح البخاری ج3، ص1296، ح3330، کتاب المناقب، باب مَا یُنْهَی مِنْ دَعْوَةِ الْجَاهِلِیَّةِ.
نه تنها رسول خدا، عبد الله بن أبی را نکشت؛ بلکه وقتی او از دنیا رفت، در تشییع جنازه او حاضر شد و خود را کفن و دفن کرد و بر جنازه او نماز خواند.
علی بن أبی طالب علیه السلام وارث و جانشین رسول خدا صلی الله علیه وآله بود، اگر عائشه را می کشت، مردم حرف های ناشایستی پشت سر آن حضرت می زدند و تاریخ او را محکوم می کرد.
بنابراین همان طوری که رسول خدا صلی الله علیه وآله، عبد الله بن أبی منافق را به خاطر مصالح اسلام و مسلمین نکشت، امیرمؤمنان علیه السلام نیز به خاطر مصالحی از مجازات عائشه گذشت.
طبق آیات قرآن کریم، سامری قوم حضرت موسی علیه السلام را در غیاب او گمراه کرد و باعث شد که پیروان موسی به جای خداوند گوساله پرست شوند و در حقیقت تمام زحمات حضرت موسی و حضرت هارون علیهما السلام تا آن روز برباد برود.
اما وقتی حضرت موسی از میعاد برگشت، به جای کشتن سامری به او گفت:
قَالَ فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَکَ فیِ الْحَیَوةِ أَن تَقُولَ لَا مِسَاسَ وَإِنَّ لَکَ مَوْعِدًا لَّن تخُْلَفَهُ وَانظُرْ إِلیَ إِلَاهِکَ الَّذِی ظَلْتَ عَلَیْهِ عَاکِفًا لَّنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنسِفَنَّهُ فیِ الْیَمّ ِ نَسْفًا. طه/97.
(موسی) گفت: «برو، که بهره تو در زندگی دنیا این است که (هر کس با تو نزدیک شود) بگویی «با من تماس نگیر!» و تو میعادی (از عذاب خدا) داری، که هرگز تخلّف نخواهد شد! (اکنون) بنگر به این معبودت که پیوسته آن را پرستش می کردی! و ببین ما آن را نخست می سوزانیم سپس ذرّات آن را به دریا می پاشیم!
با این که سامری فتنه عظیمی برپا کرده بود و باید مجازات می شد؛ اما حضرت موسی علیه السلام او را رها کرد تا در قیامت به عذاب ابدی که خداوند وعده اش را داده بود، گرفتار شود.
شاید امیرمؤمنان علیه السلام نیز به همین دلیل، از مجازات عائشه خودداری کرده باشد.
مجازات عائشه، آتش فتنه را شعله ورتر می کرد:
بدون شک اگر امیرمؤمنان علیه السلام عائشه را مجازات می کرد، نه تنها فتنه پایان نمی یافت؛ بلکه عده ای فرصت طلب از این قضیه سوء استفاده می کردند و حکم جهاد علیه آن حضرت را صادر می کردند.
با این که امیرمؤمنان علیه السلام در کشتن عثمان هیچ نقشی نداشت؛ و بلکه بارها و بارها با محاصره کنندگان خانه عثمان صحبت کرد تا آن ها را از این کار بازدارد؛ اما با این حال فرصت طلبان پیراهن عثمان را به دست گرفتند و باعث کشته شدن ده ها هزار نفر شدند. اگر امیرمؤمنان علیه السلام عائشه را مجازات می کرد، قطعا بهانه خوبی به دست دشمنان امیرمؤمنان علیه السلام برای برپایی فتنه می داد.
مقدسی در البدء والتاریخ و ابن العبری در تاریخ مختصر الدول می نویسند که وقتی معاویه خبر جمل را شنید مردم را تحریک کرد که برای جنگ امیرمؤمنان علیه السلام آماده شوند:
ذکر صفین وهو موضع بین العراق والشأم وقامت الحرب بین الفریقین أربعین صباحا قالوا ولما بلغ معاویة خبر الجمل دعا أهل الشأم إلی القتال علی الشوری والطلب بدم عثمان....
داستان صفین. صفین، محلی بین عراق و شام بود که چهل روز بین دو گروه در آن جا جنگ بود. گفته اند که وقتی خبر جمل به معاویه رسیید، مردم شام را دعوت کرد تا برای قرار دادن حکومت در شورا و طلب خون عثمان بجنگند.
المقدسی، مطهر بن طاهر (متوفای507 هـ)، البدء والتاریخ، ج5، ص217، ناشر: مکتبة الثقافة الدینیة - بورسعید
ولما بلغ معاویة خبر الجمل دعا أهل الشام إلی القتال والمطالبة بدم عثمان.
وقتی خبر جمل به معاویه رسید، مردم را شام را برای جنگ و طلب خون عثمان دعوت کرد.
ابن العبری، غریغوریوس بن اهرون الملطی، (متوفای685 هـ)، تاریخ مختصر الدول، ج1، ص55، طبق برنامه الجامع الکبیر.
امیرمؤمنان علیه السلام، عائشه را بدون مجازات به مدینه برگرداند؛ آیا اگر به او آسیبی می زد و یا در معرکه کشته می شد، معاویه چادر او را پیراهن عثمان نمی کرد؟
قطعا کشته شدن همسر رسول خدا صلی الله علیه وآله بهانه بهتری برای معاویه بود و او با تبلیغات فراوان امیرمؤمنان علیه السلام را دشمن رسول خدا معرفی و کشتن او را اوجب واجبات معرفی می کرد.
بنابراین کشتن و مجازات کردن عائشه به هیچ وجه به صلاح حکومت اسلامی نبود؛ همان طوری که کشتن سامری در زمان حضرت موسی و کشتن عبد الله بن أبی در زمان رسول خدا صلی الله علیه وآله به صلاح حکومت نبود.
این مقاله متعلق به موسسه تحقیقی ولیعصر علیه السلام می باشد .
